Frank Van der Stucken
(Fredericksburg, Texas, 15. Oktober 1858 – Hamburg, 16. August1929)

“Pax triumphans”
op 26
Sinfonischer Fest-Prolog für großes Orchester

Festzug
op. 12
für großes Orchester

 

Vorwort
Der flämisch-amerikanische Komponist und Dirigent Franck Van der Stucken schrieb Pax triumphans („Triumph des Friedens“) zur Feier am Ende des spanisch-amerikanischen Kriegs. Der Auseinandersetzung im Juni und Juli 1898 drehte sich um die spanischen Kolonien auf den Philippinen und Kuba und wurde von den Vereinigten Staten gewonnen. Die Grundlage dieses Prologs für großes Orchester ist eine programmatische Erklärung, gerichtet an den zur Person erhobenen Frieden: „Zwischen den blutigen Kriegen, die die ganze Welt heftig erschüttern, versammeln sich Deine Anhänger, um der Kunst zu huldigen, die Frieden stiftet.“ Van der Stucken widmete das Werk einer Emily Balcke-Schmidlapp und gab ihm als Motto einen Vers von Alfred Lord Tennyson mit: ‘They do not die / nor lose their mortal sympathy / nor change to us, although they change.’ (Dieser Vers stammt aus dem monumentalen Gedicht In memoriam A.H.H., auf den plötzlichen Tod seines Freundes Arthur Henry Hallam im Jahr 1833, das Tennyson 1849 vollendet hatte).

Im Geleitwort der Partitur gibt Van der Stucken eine ausführliche Erklärung seines Werks und der Leitmotive, die er verwendet. Das symphonische Gedicht beginnt mit einem entschlossenen ‚Aufruf zum Streit’, wonach unmittelbar chromatische Passagen die ‚Wehklage der Menschheit’ wiedergegeben. Die Lamentation wird abrupt durch einen Aufschrei der Abscheu im ganzen Orchester unterbrochen, und aufs Neue erklingt dann die Wehklage. Wieder hört man den Aufruf zum Streit, und der ‚Aufmarsch der Kämpfer’ zieht vorbei. Das Motiv der ‚brutalen Gewalt’ hat die Vorherrschaft übernommen, allein Hoffnungslosigkeit bleibt zurück. Die Wehklage kann den Krieg nicht zum Einhalt bringen, aber im dem Augenblick, da die ‚brutale Gewalt’ alles mitleidlos zu vernichten droht, ereignet sich eine unvermutete Umkehr: Der schneidende Orchesterklang wird heller, der Horizont klärt sich auf und die ‚Wehklage’ führt zur Einkehr, zur Friedenssehnsucht. Diese breit ausgesponnene Passage leitet schließlich über zur ,Apotheose des Friedens’, dargestellt durch ein Motiv das mit einer absteigenden und aufsteigenden reinen Quarte einsetzt, und das von den Posaunen in langen Notenwerten vorgestellt wird. Das ‚Gewalt“-Motiv erscheint noch einmal, wird aber von den Motiven der ‚Wehklage’ und der ‚Friedenssehnsucht’ verdrängt. An dieser Stelle rufen vier thebanische Trompeten (Heroldstrompeten) zum Friedensfest. (In der Partitur fordert Van der Stucken, dass die Trompeten von der höchsten Galerie im Konzertsaal blasen sollen. Zweifellos kannte er die Rubenskantate (1877) seines Meisters Peter Benoit, in der während einer Freiluftaufführung die thebanischen Trompeten vom Turm der Antwerpener Kathedrale aus spielten). Die rhythmisch veränderten Motive der ‚Friedenssehnsucht’ und der ‚Friedensfeier’ verkünden die Ankunft grosser Menschenmassen. Angekündigt von den vier Trompeten im Orchester, lassen die thebanischen Trompeten aufs Neue ihren Ruf erschallen, nun aber von Glocken begleitet. Im eindrucksvollen Finale dominiert das Motiv der ‚Friedensfeier’, wobei in einem gewaltigen Crescendo ein einstimmiger Chor und eine Orgel hinzutreten (beide ad libitum). Der Chor singt als Cantus firmus ‚Nun danket alle Gott“, die erste Strophe des dreistrophigen Chorals des Theologen, Dichters und Musikers Martin Rinckart (1586-1649). Dies ehedem besonders weit verbreitete Lied wurde schon früher in der Musikgeschichte dutzende Male bearbeitet. Bekannte Beispiele sind Johann Sebastian Bach (in der gleichnamigen Kantate BWV 192), Felix Mendelssohn-Bartholdy (in seiner zweiten Symphonie, Lobgesang), Franz Liszt (Orgelchoral Nun danket alle Gott) und Heinrich von Herzogenberg (Choralfantasie Nun danket alle Gott). Das Lied wurde auch von Deutschen Soldaten übernommen, wodurch es den Beigeschmack von ‚Gott mit uns’ bekam. Es wurde schon im Siebenjähriger Krieg (1756-1763) von der preußischen Armee gesungen, es erklang 1870 im deutsch-französischen Krieg bei Sedan und auch noch bei der Mobilmachung im Jahr 1914. Durch die Anwendung dieses Dankgebets, das auch von Soldaten gesungen wurde, gab Van der Stucken seinem Werk eine universelle pazifistische Bedeutung.

Dieser Fest-Prolog wurde 1900 bei einem amerikanischen Musikfest uraufgeführt. Van der Stucken dirigierte das Werk auch 1906 in Cincinnati, während des ersten Mai-Festivals unter seiner Leitung. Rinckarts Choral wurde damals von einem Kinderchor ausgeführt.

Die Verwendung eines Schlußchors hatte Van der Stucken auch früher schon vorgesehen, nämlich im Festzug op. 12, einem Werk, das er um 1890 komponierte. In dieser Zeit war Van der Stucken eine der Leitfiguren des amerikanischen Musiklebens. Mit der Arion Society in New York veranstaltete er eine ganze Reihe von amerikanischer Erstaufführungen europäischer Werke (Berlioz, Bruch, Benoit), gleichzeitig verteidigte er aber auch die junge amerikanische Musik. Ab 1884 organisierte er Konzertreihen mit ausschließlich amerikanischen Komponisten auf dem Programm. Es war also auch selbstverständlich, dass Van der Stucken das ‚Amerikanische Konzert’ dirigierte, das am 12. Juli 1889 während der Pariser Weltausstellung ausgerichtet wurde. In seinem Artikel ‚Early encouragement to American composers’ schrieb Sumner Salter denn auch zu Recht: ‚No one person probably, exerted an outstanding influence on behalf of the American composer comparable to that which must be credited to Van der Stucken, who was indefatigable and most sincere in his efforts to give the works of his compatriots a hearing’ (Musical Quarterly, Vol. XVIII, 1932, p. 82). So durfte Van der Stucken dann auch nicht beim glanzvollen Konzert fehlen, das am 10. April 1891 in der Metropolitan Opera in New York gegeben wurde, anlässlich der Fünfzigjahrfeier der The New York Herald Tribune. In dem ausschließlich amerikanischen Programm unter der Leitung von Walter Damrosch war Van der Stucken mit seinem Festzug vertreten.

In diesem ausgelassenen Werk wollte der Komponist die Atmosphäre der festlichen Umzüge wiedergeben, die er aus seiner Jugendzeit in Antwerpen kannte. Dies ist wohl auch der Grund für die Dominanz der Blechblasinstrumente in diesem Stück. Dass er gute Erinnerungen an seine Antwerpener Jahre bewahrt hatte, lässt sich aus dem Text ablesen, den er den vierstimmigen Männerchor im Finale singen lässt: ‚Ecce quam bonum quamque jocundum habitare fratres in unum.’ Es sind die ersten Zeilen von Psalm 132 (133). Van der Stucken verlangt für den Chor mindestens achtzig Tenöre und hundert Bässe. Für den Fall, dass kein Chor zur Verfügung steht, wird ein verkürztes Finale von Trompeten und Posaunen ausgeführt.

Van der Stucken widmete den Festzug dankbar seinem ehemaligen Lehrer Peter Benoit, was für den flämischen Komponisten und Pädagogen eine internationale Anerkennung bedeutete. Die Bibliothek des Königlichen Flämischen Konservatoriums besitzt übrigens eine von Van der Stucken signierte Partitur, die Benoits Musikschule mit folgenden Worten gewidmet ist: ‚Der flämischen Musikschule von einem ehemaligen Studenten.’ Van der Stucken dirigierte das Werk bei seinem allerletzten Konzert in Antwerpen am 14. März 1928. Bei seiner Rückkehr nach Amerika wurde er gefeiert für ‚his splendid services of the development of choral and orchestral music in the United States and, especially, his lofty and unselfish endeavors in behalf of American composers.’ Im Jahr 1929 wurde er Mitglied der American Academy of Arts and Letters, und als die Academy am 24. April in der Carnegie Hall ihr fünfundzwanzigjähriges Jubiläum feierte, spielte die New York Philharmony unter der Leitung von Hendry Hadley seinen Festzug. Am nächsten Morgen schrieb die The New York Times, dass Van der Stuckens Werk ‚the merit of sincere and romantic feeling of another era’ in sich trug.

Am 29. August stand Van der Stucken dann in der New York Times, diesmal mit einer ausführlichen Todesanzeige unter dem Titel: ‚F. Van der Stucken, composer, is dead. Noted conductor of New York and Cincinnati dies in Hamburg after operation. Directed many festivals. A native of Texas, he was one of the first propagandists of American music.’

Jan Dewilde, 2007
(Übersetzung: Michael Scheck)

Nachdruck eines Exemplars aus der Bibliothek des Königlicher Flämischen Konservatoriums Antwerpen. Für das Aufführungsmaterial wenden Sie sich bitte an die Bibliothek des ‚Koninklijk Vlaams Conservatorium.’ Diese Partitur wird veröffentlicht in Zusammenarbeit mit dem Studiecentrum voor Vlaamse Muziek (www.svm.be).

 

 

Frank Van der Stucken
(Fredericksburg, Texas, 15 October 1858 – Hamburg, 16 August 1929)

“Pax triumphans”
op. 26
Sinfonischer Fest-Prolog für grosses Orchester

Festzug
op. 12
für grosses Orchester
(Festival March)

 

Preface
The Flemish-American composer and conductor Frank Van der Stucken composed Pax triumphans (‘Triumph of Peace’) to celebrate the end of the Spanish-American war. This war which concerned the Spanish colonies in the Philippines and Cuba was fought in June and July 1898 and won by the United States. This celebratory prologue for a large symphonic orchestra has a programmatic explanation which is directed at the personalisation of Peace: ‘In the midst of bloody wars which move the entire world, your zealots are gathering to bring tribute to the art that create peace.’ Van der Stucken dedicated the piece to Emily Balcke-Schmidlapp, and the motto for his composition was a verse by Alfred Lord Tennyson: ‘They do not die / nor lose their mortal sympathy / nor change to us, although they change.’ (This verse comes from the monumental poem In memoriam A.H.H. which Tennyson completed in 1849 after the sudden death of his friend Arthur Henry Hallam).

In an introduction to the score, Van der Stucken offers an elaborate explanation for his work and the Leitmotifs he uses. The symphonic poem opens with a clear ‘call for arms’, immediately followed by chromatic passages which represent the ‘lamentation of humanity’. The lamentation is abruptly interrupted by a scream of horror in the entire orchestra, after which only the lamentation remains. Once more, there is a call for arms and the ‘march of the warriors’ is marching by. The motif of the ‘brutal violence’ predominates; all that is left is despair. The lamentation cannot put an end to the war, but when the ‘brutal violence’ is threatening to destroy everything relentlessly, there is a sudden turn: the unpleasant orchestral colours become lighter, the horizon clears up and the ‘lamentation’ leads to a change: the ‘desire for peace’.

This widely extensive passage eventually leads to the ‘apotheosis of peace’, a motif which begins with a descending and an ascending perfect fourth, and is presented in wide note values by the trombones. The ‘violence’-motif appears once again, but it is cut of by the motifs of ‘lamentation’ and ‘desire for peace’. At this very moment, four Theban trumpets call for the celebration of peace. (In the score, Van der Stucken wants the trumpets to be playing from the highest gallery of the concert hall. Undoubtedly, he was familiar with the Rubenscantate (1877), by his master Peter Benoit, in which the Theban trumpets were playing from the tower of the Antwerp Cathedral during an open air concert.) The rhythmically altered motifs of the ‘desire for peace’ and the ‘apotheosis of peace’ evoke the approaching of different groups of people. Announced by the four orchestral trumpets, the Theban trumpets - this time joined by the bells - sound their call once more. In a very impressive finale, the motif of the ‘apotheosis of peace’, in which a monophonic choir and the organ join in with a grand crescendo (both ad libitum). The choir sings, as a cantus firmus, Nun danket alle Gott, the first strophe of the three-strophe church song of the theologian, poet and musician Martin Rinckart (1586-1649). This once very popular song was adapted several times throughout music history. Famous examples include: Johann Sebastian Bach (in the cantate BWV 192), Felix Mendelssohn-Bartholdy (in his second symphony, Lobgesang), Franz Liszt (the choir chorale Nun danket alle Gott) and Heinrich von Herzogenberg (Choralphantasie Nun danket alle Gott). The song was also adapted by the German soldiers, which gave it a ‘Gott mit uns’-connotation: it was already sung by the Prussian soldiers during the Seven Years’ War (1756-1763), it could be heard during the French-German War in 1870 in Sedan and it would also be sung during the mobilisation in 1914. By using this prayer of grace, also sung by soldiers, Van der Stucken gave his work a universal pacifist meaning.

This Fest-Prologue was created in 1990 at an American music festival. Van der Stucken also conducted the work in 1906 in Cincinatti at the first May Festival which he lead as a music director. The Rinckart chorale was sung by a children’s choir.

Van der Stucken had already introduced a final choir before; in the Festzug op. 12, a piece which he composed around 1890. At this time, Van der Stucken was one of the leading figures in the American music scene. With the Arion Society from New York, he brought several American premieres of European pieces (Berlioz, Bruch, Benoit), but at the same time he defended the young American music: from 1884 onwards, he organised series of concerts which only featured American composers. It came to no surprise, that Van der Stucken conducted the ‘American concert’ which was organised on 12 July 1889 at the World Exhibition in Paris. In his article ‘Early encouragements to American composers’ Sumner Salter rightly wrote: ‘No one person, probably, exerted an outstanding influence in behalf of the American composer comparable to that which must be credited to Van der Stucken, who was indefatigable and most sincere in his efforts to give the work of his compatriots a hearing’ (Musical Quarterly, Vol. XVIII, 1932, p. 82).

Van der Stucken simply had to be a part of the prestigious concert in the Metropolitan Opera of New York, on 10 April 1891, celebrating the fiftieth birthday of the foundation of The New York Tribune. In the complete American programme which was conducted by Walter Damrosch, Van der Stucken was represented by his Festzug. In this exuberant piece of music, the composer wanted to evoke the atmosphere of the Flemish processions, which he knew all to well from his childhood years in Antwerp. This explains the dominant presence of the brass players in this work. That he had fond memories of his years in Antwerp, is clear in the text sung by the four-part male choir: ‘Ecce quam bonum quamque jocundum habitare fratres in unum’. They are the first lines of psalm 132 (133): ‘Behold how good and pleasant it is for brothers to dwell together in unity.’ The composer demands at least eighty tenors and hundred basses for the choir; if there is no choir present, the finale is shortened and the choir parts are interpreted by trumpets and trombones.

Van der Stucken dedicated his Festzug to his former teacher Peter Benoit, which gave the Flemish composer and pedagogue some international recognition. The library of the Royal Flemish Conservatory of Music in Antwerp owns a score, signed by Van der Stucken, dedicated to Benoit’s school of music: ‘To the Flemish music school of Antwerp, from an old student’. He also conducted the piece at the last concert which he conducted in Antwerp on 14 March 1928. When he returned to the United States he was honoured for ‘his splendid services of the development of choral and orchestral music in the United States and, especially, for his lofty and unselfish endeavours in behalf of American composers.’

In 1929 Van der Stucken became a member of the American Academy of Arts and Letters, and when the Academy celebrated its twenty-fifth birthday on 24 April 1929, the New York Philharmonic, conducted by Hendry Hadley, performed his Festzug. Shortly afterwards, the New York Times stated that Van der Stucken’s work had ‘the merit of sincere and romantic feeling of another era’. On 20 August 1929, Van der Stucken was mentioned in the New York Times once again, with a comprehensive obituary notice under the heading ‘F. Van der Stucken, composer, is dead. Noted conductor of New York and Cincinnati dies in Hamburg after operation. Directed many festivals. A native of Texas, he was one of the first propagandists for American music.’

Jan Dewilde, 2007
(translation: Marjan Schrooten)

Reprint of a copy from the library of the Royal Flemish Conservatory in Antwerp. For orchestral material, please go to the Royal Flemish Conservatory. This score was published in cooperation with the Centre for Flemish Music (Studiecentrum voor Vlaamse Muziek www.svm.be)

Frank Van der Stucken
(Fredericksburg, Texas, 15 oktober 1858 – Hamburg, 16 augustus 1929)

“Pax triumphans”
op. 26
Sinfonischer Fest-Prolog für grosses Orchester

Festzug
op. 12
für grosses Orchester

 

Voorwoord
De Vlaams-Amerikaanse componist en dirigent Frank Van der Stucken componeerde Pax triumphans (‘Triomf van de vrede’) om het einde van de Spaans-Amerikaanse oorlog te vieren. Deze oorlog om de Spaanse koloniën op de Filippijnen en Cuba werd in juni-juli 1898 uitgevochten en gewonnen door de Verenigde Staten. Aan deze feestelijke proloog voor groot symfonisch orkest ligt dan ook een programmatische verklaring ten grondslag die zich richt tot de personalisatie van de Vrede: ‘Te midden van bloedige oorlogen die de hele wereld hevig beroeren, verzamelen zich uw aanhangers om hulde te brengen aan de kunst die vrede sticht.’ Van der Stucken droeg het werk op aan Emily Balcke-Schmidlapp en gaf het werk als motto een vers van Alfred Lord Tennyson mee: ‘They do not die / nor lose their mortal sympathy / nor change to us, although they change.’ (Dit vers komt uit het monumentale gedicht In memoriam A.H.H. dat Tennyson voltooide in 1849 na de plotse dood in 1833 van zijn vriend Arthur Henry Hallam).

In een inleiding bij de partituur geeft Van der Stucken een uitgebreide verklaring bij zijn werk en de leidmotieven die hij gebruikt. Het symfonisch gedicht opent met een gedecideerde ‘oproep tot de strijd’, waarna onmiddellijk chromatische passages het ‘geweeklaag van de mensheid’ verbeelden. Het lamenteren wordt bruusk onderbroken door een schreeuw van afschuw in het hele orkest, waarna alleen nog geweeklaag overblijft. Opnieuw klinkt de oproep tot de strijd en trekt de ‘mars van de strijders’ voorbij. Het motief van het ‘brute geweld’ overheerst, er rest alleen nog wanhoop. Het geweeklaag kan de oorlog niet stoppen, maar als het ‘brute geweld’ dreigt alles nietsontziend te vernietigen, doet zich een plotse ommekeer voor: de wrange orkestkleuren worden lichter, de horizon klaart op en ‘het geweeklaag’ leidt naar een ommekeer: het ‘verlangen naar de vrede’. Deze breed uitgesponnen passage mondt uiteindelijk uit in de ‘apotheose van de vrede’, een motief dat begint met een dalende en stijgende reine kwart en dat in brede notenwaarden gepresenteerd wordt door de trombones. Het ‘geweld’-motief duikt nog eens op, maar wordt door de motieven van het ‘geweeklaag’ en het ‘verlangen naar de vrede’ de pas afgesneden. Dit is het moment waarop vier thebaanse trompetten oproepen tot het feest van de vrede. (In de partituur vraagt Van der Stucken om de trompetten te laten spelen van op de hoogste galerij van de concertzaal. Hij kende ongetwijfeld de Rubenscantate (1877) van zijn leermeester Peter Benoit waarin tijdens een openlucht-uitvoering de thebaanse trompetten van op de Antwerpse kathedraaltoren speelden). De ritmisch gewijzigde motieven van het ‘verlangen naar de vrede’ en de ‘apotheose van de vrede’ evoceren het naderen van diverse mensenscharen. Aangekondigd door de vier orkesttrompetten laten de thebaanse trompetten, deze keer samen met de klokken, opnieuw hun appèl horen. In een indrukwekkende finale overheerst het motief van de ‘apotheose van de vrede’, waarbij zich in een groots crescendo een eenstemmig koor en het orgel voegen (beide ad libitum). Het koor zingt, als een cantus firmus, Nun danket alle Gott, de eerste strofe van het driestrofige kerklied van de theoloog, dichter en musicus Martin Rinckart (1586-1649). Dit toenmaals bijzonder populaire lied werd eerder in de muziekgeschiedenis tientallen keren bewerkt. Bekende voorbeelden zijn Johann Sebastian Bach (in de gelijknamige cantate BWV 192), Felix Mendelssohn-Bartholdy (in zijn tweede symfonie, Lobgesang), Franz Liszt (het orgelkoraal Nun danket alle Gott) en Heinrich von Herzogenberg (Choralphantasie Nun danket alle Gott). Het lied werd ook geaccapareerd door de Duitse soldaten waardoor het een ‘Gott mit uns’-connotatie kreeg: het werd al door de Pruisische soldaten gezongen tijdens de Zevenjarige Oorlog (1756 – 1763), het klonk tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870 in Sedan en zou ook bij de mobilisatie in 1914 gezongen worden. Door het gebruik van dit dankgebed dat ook door soldaten werd gebeden, gaf Van der Stucken zijn werk een universele pacifistische betekenis mee.

Deze Fest-Prolog werd voor het eerst uitgevoerd in 1900 op een Amerikaans muziekfestival. Van der Stucken dirigeerde het werk ook in 1906 in Cincinnati tijdens het eerste May Festival dat hij als muziekdirecteur leidde. Rinckarts koraal werd toen door een kinderkoor gezongen.

Het introduceren van een slotkoor had Van der Stucken reeds eerder toegepast, namelijk in Festzug op. 12, een werk dat hij rond 1890 componeerde. Op dat moment was Van der Stucken een van de leidinggevende figuren in het Amerikaanse muziekleven. Met de Arion Society uit New York bracht hij verschillende Amerikaanse premières van Europese werken (Berlioz, Bruch, Benoit), maar tegelijkertijd verdedigde hij ook de jonge Amerikaanse muziek: vanaf 1884 organiseerde hij concertreeksen die exclusief Amerikaanse componisten programmeerden. Het lag dan ook voor de hand dat Van der Stucken het ‘Amerikaanse concert’ dirigeerde dat op 12 juli 1889 op de Parijse Wereldtentoonstelling georganiseerd werd. In zijn artikel ‘Early encouragements to American composers’ schreef Sumner Salter dan ook terecht: ‘No one person, probably, exerted an outstanding influence in behalf of the American composer comparable to that which must be credited to Van der Stucken, who was indefatigable and most sincere in his efforts to give the work of his compatriots a hearing’ (Musical Quarterly, Vol. XVIII, 1932, p. 82). Van der Stucken mocht dan ook niet ontbreken op het prestigieuze concert dat op 10 april 1891 in de Metropolitan Opera in New York georganiseerd werd ter viering van de vijftigste verjaardag van de stichting van The New York Tribune. Op het volledig Amerikaanse programma dat werd gedirigeerd door Walter Damrosch, was Van der Stucken vertegenwoordigd met zijn Festzug.

In dit uitbundige werk wou de componist de sfeer van de Vlaamse ommegangen, die hij kende van zijn jeugdjaren in Antwerpen, evoceren. Vandaar ook de dominante aanwezigheid van koperblazers in dit stuk. Dat hij goede herinneringen had aan zijn Antwerpse jaren mag ook blijken uit de tekst die hij het vierstemmig mannenkoor in de finale laat zingen: ‘Ecce quam bonum quamque jocundum habitare fratres in unum’. Het zijn de eerste regels van Psalm 132 (133) die in de vertaling van Joost van den Vondel (1587-1679) klinken als: ‘Ai zie, hoe zoet en lieflijk is ‘t / dat broeder dus eendrachtig / Te zamen wonen zonder twist’ (Harpzang CXXXII). Van der Stucken eist voor het koor minstens tachtig tenoren en honderd bassen; indien er geen koor voorhanden is wordt in een ingekorte finale de koorpassages uitgevoerd door trompetten en trombones.

Van der Stucken droeg zijn Festzug dankbaar op aan zijn oud-leraar Peter Benoit, wat voor de Vlaamse componist en pedagoog toch wel een internationale erkenning betekende. De bibliotheek van het Koninklijk Vlaams Conservatorium van Antwerpen bezit trouwens een door Van der Stucken gesigneerde partituur die aan Benoits muziekschool is opgedragen: ‘Aan de Vlaamsche muziekschool van Antwerpen van een oud-leerling.’ Van der Stucken dirigeerde het werk ook op het allerlaatste concert dat hij op 14 maart 1928 in Antwerpen dirigeerde. Bij zijn terugkeer in de Verenigde Staten werd hij gehuldigd voor ‘his splendid services of the development of choral and orchestral music in the United States and, especially, for his lofty and unselfish endeavors in behalf of American composers.’ In 1929 werd hij lid van de American Academy of Arts and Letters en toen de Academy op 24 april 1929 in Carnegie Hall zijn vijfentwintigste verjaardag vierde, speelde de New York Philharmonic o.l.v. Hendry Hadley zijn Festzug. Daags nadien schreef The New York Times dat Van der Stuckens werk ‘the merit of sincere and romantic feeling of another era’ bezat. Op 20 augustus 1929 stond Van der Stucken opnieuw in The New York Times, deze keer met een uitgebreid overlijdensbericht onder de hoofding: ‘F. Van der Stucken, composer, is dead. Noted conductor of New York and Cincinnati dies in Hamburg after operation. Directed many festivals. A native of Texas, he was one of the first propagandists for American music.’

Jan Dewilde, 2007

 

 

Herdruk van een kopie uit de bibliotheek van het Koninklijk Vlaams Conservatorium van Antwerpen. Voor het orkestmateriaal, gelieve u te wenden tot de bibliotheek van het Koninklijk Vlaams Conservatorium. Deze partituur werd gepubliceerd in samenwerking met het Studiecentrum voor Vlaamse Muziek (www.svm.be)

Frank Van der Stucken
(Fredericksburg, Texas, le 15 octobre 1858 – Hambourg, le 16 août 1929)

“Pax triumphans”
op. 26
Sinfonischer Fest-Prolog für grosses Orchester
(Prologue symphonique festival)

Festzug
op.12
für grosses Orchester
(Cortège festival)

Préface
Pax triumphans (‘Triomphe de la paix’) a été composé par le compositeur et chef-d’orchestre belgo-américain Frank Van der Stucken pour célébrer la fin de la guerre hispano-américaine. Cette guerre, qui se déroula dans les mois de juin et juillet 1898 et qui fut remportée par les Etats-Unis, avait comme enjeu les colonies espagnoles des Philippines et de Cuba. Le principe qui a inspiré ce prologue festif pour grand orchestre symphonique réside dans une intention programmatique adressée à la personnalisation de la Paix: ‘Pendant que des guerres sanglantes font rage dans le monde entier, vos partisans se rassemblent pour rendre hommage à l’art qui établit la paix.’ Van der Stucken dédie son œuvre à Emily Balcke-Schmidlapp. Comme exergue, il a choisi un vers de Alfred Lord Tennyson: ‘They do not die / nor lose their mortal sympathy / nor change to us, although they change.’ (Ce vers est tiré du poème monumental In memoriam A.H.H que Tennyson écrit en 1849 après la mort subite de son ami Arthur Henry Hallam).

Dans une introduction à la partition, Van der Stucken explique en détail son œuvre et les leitmotive utilisés. Le poème symphonique s’ouvre par un ‘Appel aux armes’ décidé, suivi immédiatement de passages chromatiques représentant la ‘Plainte de l’humanité’. Puis, un cri d’effroi traversant l’orchestre interrompt brusquement la lamentation, et, après, la plainte est tout ce qui reste. Un autre appel aux armes résonne et la ‘Marche des combattants’ défile. Le motif de la ‘Force brutale’ domine et maintenant le désespoir est tout ce qui reste. La ‘Plainte’ ne peut arrêter la guerre. Néanmoins, quand la ‘Force brutale’ menace de tout détruire sans considération aucune, la situation se renverse : les couleurs orchestrales grinçantes deviennent plus lumineuses, l’horizon se dégage, et, il y a, avec la ‘Plainte de l’humanité’, soudainement un revirement: ‘l’Aspiration vers la paix’. Ce long passage se termine par ‘l’Apothéose de la paix’, un motif entamé par une quarte juste descendante et montante, et, rendu par des valeurs augmentées par les trombones. Puis réapparaît le motif de la ‘Force brutale’ qui est toutefois interrompu par les motifs de la ‘Plainte’ et de ‘l’Aspiration vers la paix’. A ce moment quatre trompettes thébaines appellent à la fête de la paix. (Dans la partition est indiqué par Van der Stucken qu’il faut faire jouer les trompettes du plus haut balcon de la salle de concert. Il est clair que le compositeur connaissait la Rubenscantate (1877) de son maître Peter Benoit, qui avait fait jouer les trompettes thébaines depuis la tour de la cathédrale d’Anvers lors d’une exécution de la cantate en plein air.) Le changement de rythme des motifs de ‘l’Aspiration vers la paix’ et de ’l’Apothéose de la paix’ évoque l’arrivée de diverses foules.

Annoncées par quatre trompettes d’orchestre, les trompettes thébaines – et cette fois accompagnées par les cloches – font entendre leur appel. Lors de la finale impressionnante, où s’ajoutent dans un cresendo puissant un choeur à une voix et l’orgue (les deux ad libitum), le motif de ‘l’Apothéose de la paix’ domine. Le choeur chante, comme cantus firmus, Nun danket alle Gott (‘Maintenant remerciez tous Dieu’), qui est la première strophe de l’hymne du théologien, poète et musicien Martin Rinckart (1586-1649). Dans le courant de l’histoire de la musique, ce chant, qui jouissait d’une grande popularité, a connu des dizaines d’adaptations. Les plus connues sont celles de Johann Sebastian Bach (dans la cantate du même nom BWV 192), de Felix Mendelssohn-Bartholdy (dans sa seconde symphonie, Lobgesang), de Franz Liszt (choral Nun danket alle Gott pour orgue) et de Heinrich von Herzogenberg (Choralphantasie Nun danket alle Gott). Le chant a également été récupéré par les soldats allemands, ce qui donnait à l’hymne une valeur de ‘Gott mit uns’ (‘Dieu est avec nous’): l’hymne a été chanté par les soldats prussiens lors de la guerre de Sept Ans (1756-1763), il résonnait à Sedan lors de la guerre franco-allemande de 1870, et, il aurait été chanté au moment de la mobilisation en 1914. En récupérant ce cantique, ainsi chanté par des soldats, Van der Stucken prête à son oeuvre un sens pacifiste universel.

Ce Fest-Prolog a été exécuté pour la première fois en 1900 lors d’un festival de musique américaine. Van der Stucken a également dirigé l’oeuvre, à Cincinnati, en 1906, lors du premier ‘May Festival’ qu’il menait en tant que directeur musical. Le choral de Rinckart a alors été chanté par un choeur d’enfants.

Van der Stucken avait déjà introduit un choeur final dans une oeuvre plus précédente, à savoir Festzug (Cortège festival) op. 12, composée vers 1890. A cette époque, le compositeur était une des figures marquantes du monde de la musique américaine. Avec la New York Arion Society (un chœur masculin germano-américain), Van der Stucken présente plusieurs premières américaines d’oeuvres européennes (Berlioz, Bruch, Benoit), tout en défendant, en même temps, la jeune musique américaine: à partir de 1884, il organise des séries de concerts programmant uniquement des compositeurs américains. Aussi était-ce évident que Van der Stucken dirigerait le ‘concert américain’ organisé le 12 juillet 1889 lors de l’Exposition internationale à Paris. Dans son article ‘Early encouragements to American composers’, Sumner Salter notait avec pertinence que: ‘No one person, probably, exerted an outstanding influence in behalf of the American composer comparable to that which must be credited to Van der Stucken, who was indefatigable and most sincere in his efforts to give the work of his compatriots a hearing’ (Musical Quarterly, Vol. XVIII, 1932, p. 82). Van der Stucken ne pouvait ainsi ne pas être présent au prestigieux concert organisé, le 10 avril 1891, au Metropolitan Opéra de New York, à l’occasion du cinquantième anniversaire de la fondation du New York Tribune. Au programme – entièrement américain d’ailleurs – que Walter Damrosch dirigeait, figurait le Festzug de Van der Stucken.

Dans cette oeuvre exubérante, le compositeur voulait évoquer l’ambiance des processions flamandes qu’il avait connues, à Anvers, dans sa jeunesse, ce qui explique la prédominance de cuivres dans l’oeuvre. Le fait qu’il avait de bons souvenirs à ses années anversoises ressort également du texte chanté par le choeur à quatre voix dans la finale: ‘Ecce quam bonum quamque jocundum habitare fratres in unum’. Il s’agit là des premiers vers du Psaume 132 (133) : ‘Voyez! Qu’il est bon et agréable, pour des frères, de demeurer ensemble’. Pour le choeur, Van der Stucken exige au moins quatre-vingt ténors et cent basses. Au cas où il n’y aurait pas de choeur à disposition, les passages pour choeur doivent être exécutés par des trompettes et des trombones dans une finale abrégée.

En remerciements, Van der Stucken dédie, le Festzug à son ancien maître Peter Benoît, ce qui était pour le compositeur et pédagogue flamand une reconnaissance internationale. La bibliothèque du Conservatoire royal flamand d’Anvers a d’ailleurs en sa possession une partition de Van der Stucken dédicacée à l’Ecole de Musique de Benoît: ‘Aan de Vlaamsche muziekschool van Antwerpen van een oud-leerling.’ (‘A l’Ecole de musique flamande d’Anvers par un ancien élève’). En outre, Van der Stucken a dirigé cette oeuvre lors de son tout dernier concert à Anvers, le 14 mars 1928. A son retour aux Etats-Unis, on lui a rendu hommage pour ‘his splendid services of the development of choral and orchestral music in the United States and, especially, for his lofty and unselfish endeavors in behalf of American composers.’ En 1929, il devient membre de l’American Academy of Arts and Letters, et, quand l’Academy fête son vingt-cinquième anniversaire, le 24 avril 1929, au Carnegie Hall, le New York Philharmonic joua le Festzug de Van der Stucken sous la direction de Hendry Hadley. Le lendemain, se lit dans The New York Times que l’oeuvre de Van der Stucken a ‘the merit of sincere and romantic feeling of another era’. Le 20 août 1929, il est à nouveau question de Van der Stucken dans The New York Times, mais cette fois pour annoncer son décès. Le journal publie un article qu’il introduit de la sorte: ‘F. Van der Stucken, composer, is dead. Noted conductor of New York and Cincinnati dies in Hamburg after operation. Directed many festivals. A native of Texas, he was one of the first propagandists for American music.’

Jan Dewilde, 2007
(traduction: Annick Mannekens)

Réédition d’une copie de la bibliothèque du Conservatoire royal flamand d’Anvers. Pour le matériel d’orchestre, veuillez vous adresser à la bibliothèque du Conservatoire royal flamand. Cette partition a été publiée en collaboration avec le Studiecentrum voor Vlaamse Muziek (www.svm.be).